Dawid Golik

Klęska Polski w 1939 r. doprowadziła do zajęcia powiatu nowosądeckiego przez wojska niemieckie. Początkowo władzę nad okupowanymi ziemiami polskimi sprawował Wehrmacht, jednak już po zakończeniu walk przejąć ją miały specjalnie w tym celu utworzone przy poszczególnych Grupach Armii tzw. „Zarządy Cywilne”. 9 września 1939 r. sztab Zarządu Cywilnego przy 14. Armii gen. Wilhelma Lista znalazł się w Krakowie, gdzie rozpoczął tworzenie okupacyjnej administracji na zajętych już przez wojsko terenach Małopolski.

Już 15 września 1939 r. Szefem Zarządu Cywilnego na tzw. zajętych ziemiach wschodnich został dr Hans Frank. Trzy tygodnie później, 8 października 1939 r., wszedł w życie dekret Adolfa Hitlera, na mocy którego bezpośrednio do Rzeszy włączono Pomorze, Wielkopolskę, część Mazowsza, Kujaw i Suwalszczyzny oraz Śląsk i zachodnie skrawki przedwojennego woj. krakowskiego. Z pozostałych ziem polskich będących pod okupacją niemiecką utworzono z dniem 26 października Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie (stało się to na mocy dekretu Hitlera z 12 października 1939 r.).

Pełnię władzy na terenie GG posiadał formalnie sam gubernator, a ciałem go wspierającym był Urząd Generalnego Gubernatora, który w 1940 r. został przekształcony w Rząd Generalnego Gubernatorstwa. Jego szefem został dr Josef Bühler, który koordynował pracę sekretariatu i poszczególnych wydziałów – spraw wewnętrznych, skarbu, sprawiedliwości, gospodarki, wyżywienia i rolnictwa, lasów, pracy, propagandy, nauki i oświaty, budownictwa, kolei oraz poczty. Podległe poszczególnym wydziałom struktury urzędnicze były reprezentowane w poszczególnych dystryktach GG, a ich agendy funkcjonowały również w powiatach^[1].

Generalne Gubernatorstwo zostało podzielone na cztery dystrykty (krakowski, radomski, warszawski i lubelski), do których w 1941 r. dołączył Distrikt Galizien, utworzony na części ziem zajętych przez wojska niemieckie po agresji na ZSRS. Dystrykt krakowski nie pokrywał się z przedwojennym województwem krakowskim – jego powierzchnia wynosiła 26 000 km², a więc była większa od dawnej jednostki administracyjnej o niemal 9000 km². Zamieszkiwała też go znacznie większa liczba mieszkańców (3 660 000 w 1940 r.)^[2]. Sam dystrykt składał się z jednego powiatu miejskiego (Stadhauptmannschaft) w Krakowie oraz tzw. powiatów okręgowych (Kreishauptmannschaften): Kraków (powiat wiejski), Miechów, Tarnów, Dębica. Rzeszów, Jarosław, Nowy Targ, Nowy Sącz, Jasło i Sanok. W 1941 r. dołączono do niego dwa kolejne powiaty okręgowe – Przemyśl i Krosno. Zamiejscowe wydziały starostw powiatowych, określane jako komisariaty ziemskie (Landkommissariat), istniały ponadto w Limanowej, Gorlicach i Rabce^[3], a w niektórych miastach ustanowiono dodatkowo komisariaty miejskie (Stadtkommissariat). Na niższym szczeblu administracji zachowano stanowiska burmistrzów (Bürgermeister), wójtów (Vogt) i sołtysów (Schulze), którzy jednak nie pochodzili z wyborów, lecz byli mianowani przez Niemców. W większości wypadków pozostawiano na stanowiskach niższego szczebla dotychczasowych urzędników, tylko w sytuacjach szczególnych zastępując ich nowymi osobami^[4].

W skład nowo powstałego powiatu nowosądeckiego (Kreishauptmannschaft Neu-Sandez) Niemcy włączyli przedwojenny pow. limanowski, na terenie którego w celu usprawnienia własnej administracji utworzyli wydział zamiejscowy starostwa w postaci komisariatu ziemskiego (Landkomissariat Limanowa). Cały powiat zajmował w 1942 r. łącznie 2510 km² i zamieszkiwało go ok. 315 000 mieszkańców. W skład powiatu wchodziło 7 miast – Nowy Sącz (urzędowo określany jako Neu-Sandez i liczący 27 037 mieszkańców)[5], Krynica (Bad-Krynica), Stary Sącz (Alt-Sandez), Piwniczna, Muszyna, Grybów i Limanowa – oraz 26 gmin wiejskich – Chełmiec, Dobra, Grybów (wieś), Jodłownik, Kamienica, Kobyle-Gródek, Korzenna, Krynica (wieś), Limanowa (wieś), Łabowa, Łącko, Łososina Dolna, Łukowica, Mszana Dolna, Mszana Górna, Muszyna (wieś), Nawojowa, Nowy Sącz (wieś), Niedźwiedź, Piwniczna (wieś), Skrzydlna, Stadło, Stary Sącz (wieś), Tylicz, Tymbark i Ujanowice^[6].

Pierwszym cywilnym zarządcą przyszłego pow. nowosądeckiego GG został dr Walter Hübschmann (formalnie jako komisarz powiatowy), a od 13 grudnia 1939 r. aż do końca wojny funkcję starosty sprawował radca rządowy dr Reinhard Busch^[7]. Mieszkał on w służbowym mieszkaniu zlokalizowanym w budynku starostwa przy ul. Jagiellońskiej 33[8]. Będący od 1941 r. jego zastępcą Otto Bauer zamieszkiwał w tym czasie przy ul. Czarnieckiego-bocznej 5. Komisarzem ziemskim w Limanowej był w 1940 r. dr Heinz Georg Neumann, którego w 1942 r. zastąpił Viktor Muegge, zaś komisarzami miejskimi (Stadtkomissar) Nowego Sącza byli dr Ernst Hein (do października 1940 r.), dr Friedrich Schmidt (od października 1940 r. do stycznia 1942 r.) oraz dr Herbert Hüller (aż do stycznia 1945 r.)^[9]. Urzędnicy miejscy pracowali w dużej części w Ratuszu, natomiast w większości zakwaterowani byli w mieszkaniach służbowych przy ul. Jagiellońskiej, Czarnieckiego i Czarnieckiego-bocznej. Na przykład w 1942 r. mieszkanie służbowe komisarza znajdowało się przy ul. Czarnieckiego-bocznej 3. Osobny komisariat miejski funkcjonował także w Krynicy, która jako uzdrowisko otrzymała specjalny status. Komisarzem miejskim (Stadtkommissar) i jednocześnie dyrektorem uzdrowiska był od 15 kwietnia 1940 r. dr Georg Nave^[10].

Poza główną siedzibą starostwa poszczególne jego wydziały oraz inne związane z nim urzędy znajdowały się także w osobnych budynkach na terenie miasta. Naprzeciwko starostwa, przy ul. Jagiellońskiej 26 (budynek przedwojennej Miejskiej Komunalnej Kasy Oszczędności) znajdował się wydział wyżywienia i rolnictwa (Amt für Ernährung und Landwirtschaft), którym kierował Paul Dorsch. Jego prywatne mieszkanie znajdowało się przy ul. Czarnieckiego 5. Warto także wskazać lokalizację Urzędu Pracy przy ul. Jagiellońskiej 28 (przeniesiony tam z ul. Konarskiego 6), a także Zarządu Drogowego (Strassenbauamt) i Rady Powiatowej – obydwa urzędy mieściły się przy ul. Dunajewskiego 11[11]. Innymi istotnymi urzędami były: Wydział Zamiejscowy Głównego Urzędu Technicznego w Krakowie (ul. Jagiellońska 12), Urząd Skarbowy (ul. Jagiellońska 52) i Oddział Banku Emisyjnego (ul. Jagiellońska 56)[12]. Nie można także zapomnieć o istotnych ze względów propagandowych i germanizacyjnych obiektach, takich jak Dom Partii (dawny Dom Strzelecki im. Gen. Pierackiego) czy Domu Niemieckim przy ul. Jagiellońskiej 14[13].

Bezpośrednio ze starostwem powiatowym w Nowym Sączu był też związany Sonderdienst (Służba Specjalna), który został utworzony w 1940 r. na mocy rozporządzenia Hansa Franka. Stanowił on specyficzny rodzaj policji lub pomocniczej organizacji paramilitarnej podporządkowanej administracji GG. W jego składzie znaleźli się Niemcy i Volksdeutsche. Sonderdienst mógł więc być postrzegany jako specjalna formacja chroniąca w Nowym Sączu starostę i innych urzędników. Jak zapisał na podstawie relacji pracującej w starostwie Marii Gizy-Podgórskiej sądecki historyk Grzegorz Olszewski: Służyło w niej kilka osób, rekrutujących się tylko z zamiejscowych volksdeutschów. Nosili mundury w barwie niebiesko-zielonej[14]. W 1942 r. Sonderdienst został włączony w skład Orpo, a we wrześniu 1944 r. dużą część jego członków wcielono do Wehrmachtu.

Dowództwo nowosądeckiego Sonderdienstu było w czasie wojny zlokalizowane przy ul. Jagiellońskiej 32. Liczba członków tej formacji była na przestrzeni lat zmienna, brak jest jednak szczegółowych informacji na ten temat, poza danymi wywiadowczymi AK, według których w grudniu 1944 r. liczył on w Nowym Sączu 30 ludzi[15]. W sierpniu 1944 r. wszystkie bataliony Sonderdienstu otrzymały rozkaz zaangażowania się w akcję budowy umocnień i zbierania zaległych kontyngentów w całym Generalnym Gubernatorstwie. W dystrykcie krakowskim stacjonowały wówczas aż 3 bataliony tej formacji (1., 7. i 8.). Żaden z nich nie znajdował się w tym czasie w okolicy, lecz w związku z reorganizacją wycofanego w lipcu ze wschodu 5. (lwowskiego) batalionu Sonderdienstu jeden z jego plutonów (w sile: oficer i 50 szeregowych) został wysłany do Nowego Sącza^[16].

Mimo że w teorii Sonderdienst miał służyć lokalnej administracji cywilnej, to stawał się też niekiedy dla niej problemem. W styczniu 1941 r. starosta nowosądecki skarżył się swoim przełożonym, że niektórzy członkowie tej formacji musieli zostać zwolnieni i trafili do więzienia z uwagi na nadużywanie swojej władzy. Zdarzały się bowiem przypadki bezprawnego wkraczania do prywatnych mieszkań Polaków, zaboru ich mienia i przywłaszczania go sobie na cele prywatne oraz nieuzasadnionego stosowania przemocy (w tym przypadki pobić)[17]. To m.in. z uwagi na te działania i brak odpowiedniej wiedzy o umundurowaniu i funkcjach różnych policyjnych oddziałów niemieckich część działań Sonderdienstu przypisywano policji bezpieczeństwa, członków tej formacji nazywano też niekiedy „gestapowcami”.

Polityka władz niemieckich na terenach okupowanych polegała m.in. na maksymalnym wykorzystaniu ich potencjału gospodarczego oraz zasobów naturalnych. Jedną z gałęzi przemysłu szczególnie istotną dla III Rzeszy był przemysł drzewny, gdyż drewno wykorzystywano zarówno w budownictwie cywilnym, jak i na potrzeby zakładów zbrojeniowych. Z uwagi na dużą ilość lasów znajdujących się na terenie powiatu nowosądeckiego, musiały się tu znaleźć także liczne urzędy związane z przemysłem drzewnym. W Nowym Sączu swoją siedzibę miał Urząd Nadzoru Leśnego, mieściło się tam również nadleśnictwo (w 1943 r. nadleśniczym był Walter Philipp[18]) oraz zakwaterowana była straż leśna. Instytucje te swoje biura miały przy ul. Św. Ducha[19], a Inspekcja Leśna zlokalizowana była przy ul. Zygmuntowskiej 8[20].

Warto kilka słów poświęcić oddziałom niemieckiej straży leśnej – Forstschutzkommando (FSK), określanym w skrócie jako Forstschutz^[21]. Powołano ją do życia w 1939 r. i rekrutowała się ona spośród niemieckich urzędników i robotników leśnych, którzy ochotniczo wstępowali do tej formacji, poddawali się szkoleniu, a następnie byli wysyłani na teren GG. Ich najwyższym zwierzchnikiem był Leśniczy Rzeszy i Wielki Łowczy Rzeszy Hermann Göring, pełniący jednocześnie funkcję głównodowodzącego niemieckich sił powietrznych Luftwaffe – m.in. w związku z powyższym, szkoleniem straży leśnej zajmowali się żołnierze Luftwaffe oraz funkcjonariusze niemieckiej policji. Forstschutz miał za zadanie zapobiegać kradzieżom drewna, przygotowywać zwózki, dozorować tartaki oraz szkolić polskich leśników i pracowników leśnych w technice pracy. Ponadto strażnicy mieli wyłapywać kłusowników i osoby bezprawnie przebywające na terenach leśnych – a więc w praktyce ukrywających się tam Polaków i Żydów oraz członków podziemia. Strażnicy z FSK byli uzbrojeni, mogli też kierować sprawy do sądów niemieckich oraz karać mandatami^[22].

Nie wiadomo zbyt wiele na temat struktury niemieckiej straży leśnej na terenie południowych powiatów dystryktu krakowskiego^[23], niemniej jednak funkcjonowała ona z całą pewnością przy większych zakładach przemysłu drzewnego, nadzorowała też pracę polskich robotników podczas wycinek drzewa w rejonie Rabki, Kamienicy i Nawojowej. FSK podlegało Głównemu Wydziałowi Lasów (Hauptabteilung Forsten) Rządu GG, na którego czele stał Oberlandforstmeister dr Eißfeldt^[24]. Z kolei wydziałem leśnym w urzędzie szefa dystryktu krakowskiego kierował Landforstmeister dr Schnell^[25]. Pod koniec wojny kierownikiem połączonych urzędów nadzoru leśnego dla Nowego Sącza, Jasła oraz zachodniej części pow. Krosno był Forstmeister (od 1943 r. Oberforstmeister) Paul Drosihn^[26].

W 1942 r. w Nowym Sączu mieściła się siedziba Forstschutzkommando III/6^[27]. Z kolei według wykazu sporządzonego przez AK, w październiku 1944 r. funkcjonowała tam ok. 20-osobowa grupa strażników leśnych, charakteryzowana jako Forstschutzkompanie 6/III oraz 3/V^[28]. Istnieje też notatka mówiąca o tym, że w styczniu 1945 r. grupę strażników leśnych z rejonu Nowego Sącza przekształcono w zwartą jednostkę (Forstschutzkorps III/16; 1 oficer, 40 podoficerów i szeregowych) i podporządkowano grupie bojowej policji porządkowej mjr. Maschlanki (Schuma 206)^[29].

Ostatnią formacją, którą warto wymienić przy okazji funkcjonowania centralnych struktur administracji cywilnej w pow. nowosądeckim jest Baudienst (Służba Budowlana). Była to masowa organizacja pracy przymusowej utworzona przez Niemców w GG wiosną 1940 r., której kadry stanowili niemieccy urzędnicy i instruktorzy. Służbę w niej miała pełnić młodzież polska i ukraińska, będąca tanią i operatywną siłą roboczą, wykonującą prace o charakterze gospodarczym i wojskowym. Przynależność do formacji była obowiązkowa i podlegały jej kolejne roczniki młodych mężczyzn (tzw. junaków). W okresie największego rozwoju, przypadającym na lata 1942–1944, objęła swoją działalnością dystrykty: krakowski, radomski, lubelski oraz dystrykt Galicja. Liczyła wówczas ok. 45 000 osób[30]. W Nowym Sączu funkcjonowało Baudiensthauptstelle nr 111, z siedzibą przy ul. Jagiellońskiej 7. Na jego czele w 1943 r. stał Richard Lippke, który mieszkał przy ul. Konarskiego 3.

Należy wspomnieć, że w początkowym okresie zaciąg do służby budowlanej szedł Niemcom w pow. nowosądeckim bardzo opornie. W związku z tym, w październiku 1940 r., zdecydowano się nawet wyznaczyć zakładników za osoby objęte przymusowym poborem, a wyszukiwaniem i przyprowadzaniem junaków do miejsca zbiórek zajmowały się wspólnie kompania policji ochronnej, pluton żandarmerii oraz Sonderdienst^[31]. W kolejnych latach członkowie Baudienstu wykonywali różne, zlecone im przez Niemców prace na terenie całego powiatu i samego miasta. M.in. montowali w 1941 r. płyty chodnikowe w Nowym Sączu, zajmowali się też obowiązkami związanymi z odśnieżaniem chodników^[32].

——————————————————————————————

[1] G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, Wojna i okupacja na Podkarpaciu i Podhalu na obszarze inspektoratu ZWZ-AK Nowy Sącz 1939–1945, Kraków 1998, s. 53. Zob. Das Deutsche Generalgouvernement Polen, Krakau 1940; Struktura organizacyjna urzędu dystryktu (Amt des Distrikts) i starostw (Kreishauptmannschaft) w Generalnej Guberni, Informacja wewnętrzna Nr 12 Ministerstwa Sprawiedliwości – Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Warszawa 1970.

[2] E. Rączy, Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945, Rzeszów 2014, s. 71–72; M. Roth, Herrenmenschen. Die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen – Karrierwege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte, Göttingen 2009, s. 441. W 1940 r. ok. 6% mieszkańców dystryktu stanowili Żydzi, a 7% Ukraińcy.

[3] G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, op. cit., s. 54–55.

[4] Archiwum Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie [dalej: IPN GK], 196/281, Akta procesu Josefa Bühlera, Tätigkeitsbericht der Kreishauptmannschaft Neumarkt (Dunajec) vom 17. September bis 31. Mai 1941, k. 160.

[5] Oczywiście był to stan na rok 1943. Jeszcze w 1941 r. w jednym z pism urzędowych pracowników niemieckiego starostwa w Nowym Sączu odnotowano, że w granicach miasta mieszka ok. 40 000 osób, w tym 11 000 Żydów. Zob. Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde [dalej: BArch], Obj. 12 ZD 55-1020, Hermann Hammelmann, Personalakten, Der Chef des Amtes, Personalamt, 10.06.1941, bp. Formalnie nazwa miasta Nowego Sącza została zmieniona na Neu-Sandez dopiero z dniem 1.10.1941. Zob.: IPN GK 196/302, Änderung von Ortsnamen im Generalgouvernement, Krakau, 15.09.1941, k. 73.

[6] Amtliche Gemeinde- und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement auf Grund der Summarichen Bevölkerungsbestantsaufnahme am 1. März 1943, Krakau 1943, s. 29–30. Według danych niemieckich z lutego 1940 r., pow. nowosądecki zajmował 2535,3 km² i zamieszkiwało go 300 140 mieszkańców (IPN GK 196/277, Akta procesu Josefa Bühlera, Statistik der Bevölkerungsdichte im Generalgouvernement, k. 26); M. Roth, op. cit., s. 216.

[7] IPN GK 196/267, Akta procesu Josefa Bühlera [dalej: IPN GK 196/267], Wykaz nominacji wyższych urzędników zatwierdzonych bezpośrednio przez Josefa Bühlera, k. 299; J. Bieniek, W cieniu swastyki, cz. II…, s. 128–146; M. Roth, op. cit., s. 463–464, 482.

[8] G. Olszewski, Ziemia sądecka. Monografia historyczna administracji lokalnej, Nowy Sącz 2014, s. 457.

[9] BArch, ZB II, 1429 A02, Distrikt Krakau, Tagebuch des Stadtkomissars von Neu Sandez, Bericht über die Räumung der Kreishauptmannschaft Neu-Sandez, Meißen, 12.02.1945; IPN GK 196/258, Akta procesu Josefa Bühlera [dalej: IPN GK 196/258], „Die Dienststellen des Generalgouvernements und Ihre Leiter. Stand vom 1. Juni 1940”, k. 304; IPN GK 196/267, Wykaz nominacji wyższych urzędników zatwierdzonych bezpośrednio przez Josefa Bühlera, k. 270; IPN GK 196/276, Akta procesu Josefa Bühlera [dalej: IPN GK 196/276], Lagebericht für den Monat Oktober 1940, Neu Sandez, 29.10.1940 r., k. 162; F. Grodkowski, Okupacja hitlerowska w Nowym Sączu i Sądeczyźnie w latach 1939–1945, „Rocznik Sądecki” 1964, t. 6, s. 59; M. Roth, op. cit., s. 480, 501–502. Warto wspomnieć, że zanim wprowadzono zarząd cywilny pierwszym wojskowym komendantem miasta był kpt. Behrens. Nie można też wykluczyć, że urząd komisarza miejskiego Nowego Sącza sprawował przed dr. Heinem jeszcze jeden niemiecki urzędnik – niejaki Stabdill.  Zob. J. Bieniek, J. Bieniek, W cieniu swastyki, cz. II. Starostwo powiatowe w Nowym Sączu, „Rocznik Sądecki” 1995, t. 23, s. 130–131; BArch, Obj. 12 ZD 55-1020, Hermann Hammelmann, Personalakten.

[10] BArch, ZR 940, Wnioski odznaczeniowe urzędników GG; IPN GK 196/258, Übersicht über die Dienststellen des Generalgouvernements und Ihre Leiter, 1 IX 1941 r., k. 377; IPN GK 196/276, Lagebericht für den Monat November 1940, Neu Sandez, 29.11.1940 r., k. 100–101.

[11] Por. L. Zakrzewski, Bierna obrona przeciwlotnicza ludności miasta Nowego Sącza w okresie okupacji [w:] Bierna obrona ludności cywilnej Nowego Sącza – zarys dziejów, red. L. Zakrzewski, Nowy Sącz 2017, s. 86.

[12] Ibidem, s. 87–88.

[13] Ibidem, s. 87, 90.

[14] G. Olszewski, op. cit., s. 457.

[15] Muzeum Krakowa [dalej: MK], Zbiory Andrzeja Szczygła, Zespół 1. psp AK, 1/VII do 2/I, Uzupełnienie do O de B npla, 15 XII 1944 r., bp

[16] IPN GK 196/380, Akta procesu Josefa Bühlera, Einsatz der Sonderdienstes, Krakau, 15.08.1944, k. 229–230.

[17] IPN GK 196/269, Akta procesu Josefa Bühlera [dalej: IPN GK 196/269], Auszug aus den Lageberichten der Kreis- und Stadthauptleute für den Monat Januar 1941, Krakau, 28.02.1941 r., k. 303.

[18] IPN GK 196/267, Wykaz nominacji wyższych urzędników zatwierdzonych bezpośrednio przez Josefa Bühlera, s. 301.

[19] MK, Zbiory Andrzeja Szczygła, Zespół 1. psp AK, c/10 do c/0014, O de B npla, 4.10.1944, bp.

[20] L. Zakrzewski, op. cit., s. 90.

[21] IPN GK 196/265, Akta procesu Josefa Bühlera, Umbenennung des Forstschutzkommando, Krakau, 8.10.1943, k. 346. Od 1 X 1943 r. Forstschutzkommando przemianowano w Forstschutzkorps – korpus straży leśnej, co motywowano faktem działania tej formacji także poza granicami GG.

[22] IPN GK 196/289, Akta procesu Josefa Bühlera, Das Forstschutzkommando (FSK) im Generalgouvernement, Krakau, 3.06.1941, k. 243–245; T. Sudoł, Poligon Wehrmachtu „Południe”, Rzeszów 2009, s. 107–108.

[23] Amtliches Fernsprechbuch für den Distrikt Krakau, Krakau 1942, s. 18. Jej centrala znajdowała się wówczas w Krakowie przy ul. Karolinger-Seitenstrasse 9.

[24] IPN GK 196/259, Akta procesu Josefa Bühlera, „Dienststellen des Generalgouvernement mit Namens- und Anschriftenverzeichnis (Stand: 1. September 1941)”, k. 293. W innych dokumentach niemieckich pojawia się także odmienna pisownia tego nazwiska – Eissfeldt.

[25] IPN GK 196/258, „Die Dienststellen des Generalgouvernements und Ihre Leiter. Stand vom 1. Juni 1940”, k. 303.

[26] BArch, ZA VI, 1902 A11, Vorläufiges – Kriegstagebuch 14.1. – 28.1.1945. IPN GK 196/267, Lista urzędników mianowanych przez Józefa Bühlera, k. 256, 328; Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie [dalej: IPN Kr] 075/1, Wywiad i kontrwywiad niemiecki, t. 17, Notatka konspiracyjna dotycząca urzędników w dystrykcie krakowskim GG, k. 155. Jeszcze w 1940 r. struktura urzędów leśnych na terenie dystryktu krakowskiego była zupełnie inna. Urzędy nadzoru leśnego (Forstinspektionen) znajdowały się w tym czasie w Krakowie, Rabce, Zakopanem, Starym Sączu i Nowym Sączu oraz Miechowie, Tarnowie, Mielcu i Jaśle (IPN GK 196/258, „Die Dienststellen des Generalgouvernements und Ihre Leiter. Stand vom 1. Juni 1940”, k. 306).

[27] Amtliches Fernsprechbuch für den Distrikt Krakau, op. cit., s. 47. Według zeznań funkcjonariusza Sipo z Nowego Sącza Johanna Gorki, miejscowe oddziały Forstschutzkommando wykorzystywano m.in. do akcji likwidacji gett i zamieszkałej w pow. nowosądeckim ludności żydowskiej. Zob.: IPN Kr 075/1, t. 39, Zeznania Jana Górki, 10.10.1945 r., k. 143.

[28] MK, Zbiory Andrzeja Szczygła, Zespół 1. psp AK, O de B nieprzyjaciela na terenie inspektoratu Nowy Sącz z 4.10.1944 r.

[29] Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg im Breisgau, BAMA, RH 53-23/48, Karten der vorbereiteten Stellungen mit geplanter Besetzung 1944 – Januar 1945, Einsatz „Ziethen”, Div.z.b.V. 601 [stan na 6.01.1945], k. 2.

[30] Więcej na temat Służby Budowlanej w GG zob. M. Wróblewski, Służba Budowlana (Baudienst) w Generalnym Gubernatorstwie 1940–1945, Warszawa 1984

[31] IPN GK 196/276, Lagebericht für den Monat Oktober 1940, Neu Sandez, 29.10.1940, k. 32.

[32] IPN GK 196/269, Auszug aus den Lageberichten der Kreis- und Stadthauptleute für den Monat Januar 1941, Krakau, 28.02.1941, k. 303.