Okupacja niemiecka w Nowym Sączu podczas II wojny światowej

Aneta Grabowska

Konspekt lekcji HISTORII

Cele lekcji:

Uczeń:
• poprawnie posługuje się terminami: Gestapo, akcja„Reinhardt”, getto, obozy koncentracyjne, obozy zagłady, „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”, Holokaust;
• zna daty: wkroczenia wojsk niemieckich do Nowego Sącza, akcji kwietniowej, akcji„Reinhardt”;
• przedstawia realia życia codziennego w okupowanym Nowym Sączu;
• opisuje sposoby walki z polskością realizowane przez niemieckiego okupanta;
• wymienia metody eksterminacji społeczeństwa polskiego stosowane przez Niemców;
• charakteryzuje politykę faszystów wobec ludności żydowskiej na ziemiach polskich.

Metody:
• rozmowa nauczająca;
• analiza fragmentów filmów;
• praca z mapą;
• praca z tekstem źródłowym.

1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu oraz celów lekcji.

2. Nauczyciel odczytuje fragment przemówienia Adolfa Hitlera z 22 sierpnia 1939 r.,

Przemówienie Adolfa Hitlera wygłoszone do oficerów Wehrmachtu przedstawiające cele, jakie miały realizować niemieckie wojska w Polsce (fragmenty):

…Naszą siłą jest nasza szybkość i nasza brutalność. […] Co głosić o mnie będzie słaba zachodnioeuropejska cywilizacja, jest mi obojętne. Wydałem rozkaz i każę każdego rozstrzelać, kto by chociaż jednym słowem usiłował krytykować, iż celem wojny nie jest osiągnięcie oznaczonych linii, lecz fizyczne zniszczenie przeciwnika. W tym celu przygotowałem na razie tylko na wschodzie moje oddziały Totenkopf, rozkazując im zabijać bez miłosierdzia i bez litości mężczyzn, kobiety i dzieci polskiego pochodzenia i polskiej mowy. Tylko w ten sposób zdobędziemy przestrzeń życiową, której potrzebujemy. Kto dziś jeszcze mówi o wytępieniu Ormian? […] Polska zostanie wyludniona i zasiedlona Niemcami. Mój pakt z Polską pomyślany był tylko jako pozyskanie czasu…
Czy świat uwierzy w to, jest mi obojętne.
Świat wierzy tylko w sukces.
Was, moi panowie, wzywa sława, jak to nie zdarzało się od wieków. Bądźcie twardzi, bądźcie bezlitośni, działajcie szybciej i brutalniej niż przeciwnicy. Mieszczanie zachodnioeuropejscy muszą zadrżeć ze zgrozy. Jest to najbardziej humanitarny sposób prowadzenia wojny, ponieważ odstrasza ich… A teraz na wroga! W Warszawie będziemy święcić przywitanie!
Źródło: Kułakowski T., Gdyby Hitler zwyciężył…, 1959, Warszawa: Książka i Wiedza, s. 22–23.

3. Nauczyciel podchodzi do mapy. Przypomina uczniom, jak biegła granica wyznaczona w ramach paktu o przyjaźni i granicach z 28 września 1939 r. zawartego pomiędzy ZSRR i III Rzeszą.

4. Wyznaczony przez nauczyciela uczeń wskazuje na mapie, jak przebiegała granica Generalnego Gubernatorstwa .

Uczniowie zwracają uwagę na to, gdzie znajdowała się stolica GG i że ich rodzinne miasto (Nowy Sącz) było częścią GG.
Nauczyciel w kilku zdaniach przypomina założenia Heinricha Himmlera, który uważał, że zagłada Polaków jest głównym obowiązkiem narodu niemieckiego. Cytuje słowa Hitlera z października 1939 roku, po utworzeniu GG: …trzeba ten teren traktować jako przytułek dla Polaków, Żydów i innej hołoty… My chcemy stamtąd czerpać tylko siłę roboczą…
Nauczyciel opowiada o życiu w GG, likwidacji polskich instytucji i administracji, niszczeniu polskich pomników.

5. Na podstawie 3 części „Tryptyku Wojennego”: „Część I: Jadwiga”, „Część II: Berta”, „Część III: Helena” uczniowie udzielają odpowiedzi na pytania:

Linki:
https://youtu.be/FA2xs7HrwMQ
https://youtu.be/fTjq799xaCU
https://youtu.be/8qW_IYt3NOE
(uczniowie w ramach zadania domowego powinni je obejrzeć przed lekcją)

Test:

1. Kiedy wojska niemieckie wkroczyły do Nowego Sącza? — ……………………………

2. Co najbardziej zaskoczyło Polaków w zachowaniu żołnierzy? — ……………………………

3. Przedstaw zasługi Jadwigi Wolskiej dla Sądecczan. — ……………………………

4. Jakie emocje w mieszkańcach miasta wzbudzał Heinrich Hamann? — ……………………………

5. Jak nazywała się żydowska dziewczyna, którą Stefan Mazur ukrył na wieży ratuszowej? — ……………………………

6. Wymień dwie najliczniejsze grupy wyznaniowe, jakie zamieszkiwały Nowy Sącz przed wojną. — ……………………………

7. Kiedy powstało getto w Nowym Sączu? Podaj jego lokalizację. — ……………………………

8. Czego dotyczyła akcja „Reinhardt”? — ……………………………

9. Jak wyglądała 1. deportacja sądeckich Żydów? — ……………………………

10. Wymień restrykcje wprowadzone wobec ludności polskiej. — ……………………………

11.Jak w czasie okupacji nazywała się ulica Jagiellońska i czyje imię nosił sądecki Rynek?

— ……………………………

Odpowiedzi :

Odp.1. Kiedy wojska niemieckie wkroczyły do Nowego Sącza?
6.09.1939

Nauczyciel może zapoznać uczniów z tekstem źródłowym (dostępny na stronie www.wojennysacz.pl w dziale Czytelnia):

…Nowy Sącz, choć przygotowywany do obrony, w dalszym ciągu nie był w pełni ewakuowany i starano się na wszelkie sposoby doprowadzić do wyjścia z miasta znajdujących się w nim jeszcze jednostek wojskowych i rezerwistów. Kpt. dypl. Zygmunt Węgorek w ten sposób opisywał to, co działo się w mieście w godzinach przedpołudniowych 5 września:Miasto i koszary są zawalone wojskiem, punkt ten był ośrodkiem mobilizującym cały szereg jednostek. Miasto przedstawia obraz wielkiego obozowiska. Oprócz ludzi tysiące wozów chłopskich i koni. Nie ma żadnej siły fizycznej, która by to mogła uporządkować. Te masy od zmroku dnia wczorajszego zaczęły przelewać się na wsch[ód]. Szosa Nowy Sącz – Grybów jest zupełnie zatłoczona. Nad sytuacją w mieście starali się zapanować także pojedynczy pozostali w Nowy Sączu policjanci, którzy zmagać się musieli nie tylko z zamieszaniem na drogach, ale też z rabunkiem opuszczonych sklepów i hurtowni Monopolu Tytoniowego.
Niemcy dzięki działalności swojego lotnictwa doskonale wiedzieli, że ośrodkiem polskiej obrony miał się niebawem stać Nowy Sącz, który nie był odpowiednio przygotowany do walk. Utwierdzał ich zapewne w tym przekonaniu raport jednego z lotników, w którym stwierdzał on, że koło Nowego Sącza prowadzone były świeże prace ziemne nad umocnieniami, w postaci okopów i rowów przeciw odłamkom. Informacje o tym, czego mogą się spodziewać w mieście, Niemcy uzyskiwali też od wziętych do niewoli żołnierzy. W jednym z meldunków sporządzonych przez oficerów w dowództwie atakującej doliną Dunajca 2. Dywizji Górskiej przeczytać można: W Nowym Sączu są teraz jeszcze zakwaterowane w szkołach różne formacje rez[erwowe]. Wydaje się, że od Nowego Sącza do Jazowska nie ma żadnych umocnień i żadnej artylerii. Już od tygodnia nie ma w Nowym Sączu regularnych oddziałów. W Nowym Sączu panuje wielki bałagan. Rezerwiści częściowo w ubraniach cywilnych.
Dopiero po minięciu Małej Wsi, około 500 metrów przed osiedlem Helena (stanowiącym przedmieście Nowego Sącza, ale administracyjnie należącym wówczas do Chełmca), Niemcy zostali ostrzelani z karabinów maszynowych – zarówno od czoła, jak też z prawej i lewej strony. Przypuszczalnie na Helenie znajdowała się wysunięta placówka alarmowa z kompanii por. Macha, która zajmowała przygotowane wcześniej stanowiska biegnące mniej więcej wzdłuż wygodnego do obrony nasypu kolejowego.

Odp. 2. Co najbardziej zaskoczyło Polaków w zachowaniu żołnierzy?
To, iż mogą być aż tak okrutni. Uczniowie podają przykłady z filmu, które im utkwiły w pamięci.

Odp. 3. Przedstaw zasługi Jadwigi Wolskiej dla Sądecczan.
Odważna, ofiarna, bezinteresowna. „Anioł opiekuńczy”, „Matka Miłosierdzia”. Niosła pomoc potrzebującym, założyła zakład dla osieroconych chłopców. Pomagała sądeckim Żydom, pracowała społecznie w Polskim Komitecie Wysiedlonych. Prowadziła sekcję pomocy dla więźniów politycznych.

Odp. 4. Jakie emocje w mieszkańcach miasta wzbudzał Heinrich Hamann
Lęk, strach, „potwór na dwóch nogach”.

Nauczyciel może zapoznać uczniów z tekstem źródłowym:

Hamann naczelnik gestapo, był urodzonym mordercą. Systematycznie znęcał się nad ludnością żydowską. Z początku były rabunki. […] Wkrótce pojawiły się pierwsze ofiary. […] Ażeby nastraszyć Judenrat i milicję, aby byli jeszcze lepszym jego narzędziem, kazał kilku członków Judenratu zastrzelić na cmentarzu. Było to w r. 1941. Między zamordowanymi znajdowali się: Izrael Wenzelberg, Leon Goldberger, Mendel Wasner i inni. […]
Na początku r. 1942 Hamann kazał uwięzić sześćdziesięciu Żydów (między innymi Peterfreunda, Chaima i Rajzię Klagsbaldów) pod zarzutem kombinacji mieszkaniowych. Z więzienia zabrano ich na cmentarz i tam zastrzelono. […]
 W kwietniu 1942 r. Hamann znalazł w archiwum Sądu przypadkiem zachowaną listę członków biblioteki Maksa Rozenfelda, z której przed wojną korzystali żydowscy mieszkańcy Nowego Sącza. Hamann kazał sobie przyprowadzić wszystkich będących na liście. Było ich około 400 osób. Cała młodzież, najpiękniejsze dzieci. „To wszystko komuniści!” – mówi Hamann. W więzieniu urządził sobie z nimi widowisko. […] Rano zawieziono ich skutych na cmentarz i zastrzelono. Trupy wrzucono do dołów, zawczasu wykopanych przez milicję żydowską. […]
Po likwidacji getta] gestapowcy zebrali grupę ukrywających się Żydów, ok. 50 osób, zaprowadzili ich na cmentarz i tam zamordowali. Helę [Goldberger] zastrzelił własnoręcznie sam Hamnan”.
Cyt. za: Anisfeld R., Zbrodnie Obersturmführera Henricha Hamanna w getcie Nowego Sącza, [w:] Sefer Sanc / The Book on the JewishCommunity of Nowy Sącz, red. R. Mahler, Tel Awiw 1970, ss. 854–859.

!!!! Hamann, któremu w trakcie procesu w Bochum udowodniono 77 morderstw, został skazany w 1966 roku na dożywocie, ale zwolniono go ze względu na zły stan zdrowia w 1985 roku. Zmarł w domu spokojnej starości w 1993 roku.

Odp. 5. Jak nazywała się żydowska dziewczyna, którą Stefan Mazur ukrył na wieży ratuszowej? – Berta Korennman.

Odp. 6. Wymień dwie najliczniejsze grupy wyznaniowe, jakie zamieszkiwały Nowy Sącz przed wybuchem wojny – Katolicy, Żydzi

Odp. 7. Kiedy powstało getto w Nowym Sączu, gdzie było zlokalizowane – 12 sierpnia 1940.
Getto zamknięte – między Rynkiem a zamkiem, ograniczone ulicami: Bożniczą, Pijarską i Piotra Skargi. W czerwcu 1941 roku zostało ogrodzone trzymetrowym murem.
Getto otwarte – utworzone w dzielnicy Zakamienica, zwanej także Piekłem. W nim mieszkali Żydzi zdolni do pracy. Granice getta wyznaczała rzeka Kamienica oraz ulice: Kraszewskiego, Lwowska, Barska, Hallera i Zdrojowa.

Odp. 8. Czego dotyczyła akcja „Reinhardt”
To kryptonim niemieckiego planu wymordowania Żydów z Generalnego Gubernatorstwa i Okręgu Białostockiego.

Odp. 9. Jak wyglądała 1. deportacja sądeckich Żydów?
Żydzi zostali ustawieni nad brzegiem Dunajca wg mieszkań, z kluczami w dłoni, które musieli oddać. Przeszli wzdłuż wałów Dunajca, „Kocimi Plantami” na dworzec kolejowy, skąd zostali wywiezieni do Bełżca.

Odp.10. Jak w czasie okupacji nazywały się ulica Jagiellońska i Rynek?
ul. Jagiellońska – Hauptstrasse (Ulica Główna)
Rynek – Plac Adolfa Hitlera

6. Nauczyciel pokazuje na mapie www.wojennysacz.pl miejsca, w których okupanci założyli obozy pracy, miejsca masowych egzekucji Polaków, getto żydowskie.

7. Nauczyciel pyta uczniów o refleksje po obejrzeniu filmów. Jakie emocje im towarzyszyły, czy coś ich zdziwiło, zaskoczyło?

Tematyka lekcji stanowi kanwę do rozważań na temat znaczenia w życiu człowieka takich wartości jak wolność, prawa człowieka, tolerancja, solidarność międzyludzka.
Należy uzmysłowić uczniom, że to „ludzie ludziom zgotowali ten los”, a wolny świat milczał.
Warto przy okazji realizacji tej tematyki nawiązać do współczesnych przykładów ludobójstwa, terroryzmu i praktyk rasistowskich.