„Byliśmy wtedy jeszcze ludźmi…” – o uczuciach w poezji skrywanych

Aneta Święs

Konspekt lekcji JĘZYKA POLSKIEGO
(dla klasy VII/VIII szkoły podstawowej)

Czas trwania zajęć: ok. 90 minut (dwie godziny lekcyjne)

Cele lekcji:
– doskonalenie umiejętności analizy i interpretacji relacji jako formy dokumentowania zdarzeń;
– poszerzenie słownictwa z zakresu pojęć związanych z Holokaustem;
– bogacenie słownictwa charakteryzującego postawy;
– doskonalenie umiejętności wyciągania wniosków i uogólniania;
– kształcenie umiejętności odczytywania znaczeń przenośnych i symbolicznych;
– doskonalenie umiejętności współpracy w grupie;
– kształcenie sprawności poszukiwania i selekcji informacji w różnych źródłach książkowych i elektronicznych,
– powtórzenie i usystematyzowanie wiedzy z zakresu terminów literackich;
– ćwiczenie umiejętności tworzenia i zastosowania środków poetyckich;
– kształcenie umiejętności wyrażania uczuć;
– ćwiczenie sprawności tworzenia spójnych wypowiedzi pisemnych, poprawnych pod względem językowym i stylistycznym.

Metody i formy pracy:
– metoda ćwiczeń praktycznych;
– elementy heurezy;
– metoda oglądowa.

Środki i materiały dydaktyczne:
– fotografie;
– fragmenty relacji;
– definicje środków stylistycznych i terminów literackich;
– arkusze szarego papieru;
– karteczki z nazwami i definicjami środków poetyckich oraz terminów literackich;
– słowniki lub inne źródło informacji, np. „Słownik Wyrazów Obcych”, „Encyklopedia popularna PWN”, Wikipedia.

1. Część wstępna: nauczyciel wyświetla uczniom film – „Dzieje ludności żydowskiej w powiecie nowosądeckim od czasu wkroczenia Niemców, aż do likwidacji getta” (fragmenty zeznań Samuela Kaufera)
– uczniowie pracując w czteroosobowych zespołach wyjaśniają zapisane na tablicy terminy (notatki na szarym papierze). Mogą korzystać ze słowników lub innych źródeł informacji.
I.
JUDENRAT
OPASKI ŻYDOWSKIE
OBOZY PRACY
II.
WYSIEDLANIE
PRZYDZIAŁY ŻYWNOŚCI W GETCIE
SAMOPOMOC ŻYDOWSKA
III.
GETTO
AFISZE PROPAGANDOWE
ANTYSEMITYZM
IV.
OBOZY ŚMIERCI
SEGREGACJA LUDZI
PRACA CZYNI WOLNYM
V.
GETTO A
GETTO B
GRANATOWA POLICJA

np.
JUDENRAT – administrujące żydowskie rady, które w czasie II wojny światowej były powoływane przez nazistowskie władze niemieckie w celu wdrażania zarządzeń i rozkazów.
OPASKI ŻYDOWSKIE – Żydzi powyżej 12 roku życia byli zobowiązani pod karą więzienia do noszenia na prawym ramieniu białej opaski z niebieską gwiazdą Dawida.
OBOZY PRACY – miejsce przetrzymywania, w którym przebywający są zmuszeni do wykonywania pracy.
WYSIEDLANIE – zmuszenie kogoś do opuszczenia miejsca zamieszkania.
PRZYDZIAŁY ŻYWNOŚCI W GETCIE – głód to największy wróg ludności w getcie. Niemcy stale ograniczali ilość dostarczanej żywności, systematycznie podnosili też jej ceny.
SAMOPOMOC ŻYDOWSKA – organizacja dobrowolnej opieki społecznej nad ludnością żydowską w Generalnym Gubernatorstwie. Prowadziła dożywianie w kuchniach i innych placówkach, rozdawnictwo suchego prowiantu, odzieży, lekarstw i zapomóg pieniężnych; organizowała i utrzymywała zakłady opieki zamkniętej; zajmowała się pośrednictwem pracy, poszukiwaniem zaginionych, szczególną opieką otaczając dzieci.
GETTO – odizolowana część miasta, przeznaczona do zamieszkania przez mniejszość narodową, etniczną, kulturową bądź religijną, poza którą nie wolno tejże społeczności zamieszkiwać.
AFISZE PROPAGANDOWE – plakaty i obwieszczenia w okupowanej Polsce.
ANTYSEMITYZM – postawa niechęci, wrogości wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego wynikająca z różnego rodzaju uprzedzeń; prześladowania i dyskryminacja Żydów jako grupy wyznaniowej, etnicznej lub rasowej oraz poglądy uzasadniające takie działania.
OBOZY ŚMIERCI/ZAGŁADY – obozy zorganizowane przez nazistowskie Niemcy w okresie II wojny światowej, w ramach programu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Dochodziło w nich do masowego ludobójstwa poprzez natychmiastowe uśmiercanie przywożonych ludzi.
SEGREGACJA – faktyczne lub prawne oddzielenie od siebie w ramach jednego państwa grup ludzi ze względów etnicznych, rasowych lub religijnych.
PRACA CZYNI WOLNYM – Napis „Arbeit macht frei” jest jednym z najważniejszych symboli stworzonego przez Niemców systemu masowej eksterminacji, którego ofiarami stali się w głównej mierze Żydzi. Do dzisiaj widnieje on nad bramą obozu Auschwitz-Birkenau.
GETTO A – dla pracujących.
GETTO B – dla „nieproduktywnych”.
GRANATOWA POLICJA – finansowana przez polskie samorządy, podporządkowana lokalnym komendantom niemieckiej policji porządkowej,

– uczniowie prezentują efekty pracy, przypinając zapisane na papierze wnioski.

2. Analiza i interpretacja tekstu dokumentalnego:
– nauczyciel ponownie prezentuje film
– uczniowie pracując w tych samych zespołach zapisują słowa – klucze (nazwy przedmiotów, określeń, znaków), które zapamiętali z wysłuchanej relacji np.
• łzy,
• rozbitek życiowy,
• łańcuch,
• pierwszy,
• opaska,
• telegram,
• afisz,
• praca,
• godność,
• głód,
• przemyt,
• zakażeni,
• siewcy,
• niespodzianka,
• podział,
• włosy,
• lusterko,
• wyrok,
• wieści,
– nauczyciel zapisuje na tablicy słowa, eliminując powtórzenia,
– uczniowie pracując w grupach, wypisują skojarzenia do wybranych terminów np.:
łzy – płacz, rozpacz, lament, ból, cierpienie.

3. Zadania powtórzeniowe
– uczniowie otrzymują zapisane na karteczkach definicje środków poetyckich:

ŚRODKI STYLISTYCZNE:
ANAFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.
ANIMIZACJA – nadawanie przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot żyjących.
ANTYTEZA – zestawienie dwóch przeciwnych znaczeniowo segmentów wypowiedzi (najczęściej zdań).
ALEGORIA – rodzaj jednoznacznej personifikacji; prawdy ogólne i stosunki międzyludzkie ukryte są pod postaciami zwierząt, roślin, przedmiotów.
APOSTROFA – bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu.
EPIFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.
EPITET – wyraz (przymiotnik, imiesłów, rzeczownik) określający rzeczownik, uwydatniający charakterystyczne cechy osób lub przedmiotów.
HIPERBOLA – metafora, w której występują elementy zamierzonej przesady.
METAFORA – wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów.
NEOLOGIZM – wyraz nowo utworzony zgodnie z normami słowotwórczymi.
OKSYMORON – związek frazeologiczny obejmujący dwa wykluczające się znaczeniowo wyrazy.
ONOMATOPEJA – naśladowanie za pomocą dźwięków mowy rozmaitych pozajęzykowych zjawisk akustycznych.
PERSONIFIKACJA – przedstawienie tworów nieożywionych, zjawisk natury i kosmosu, zwierząt czy roślin jako działających lub przemawiających postaci ludzkich.
PERYFRAZA – zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej rozbudowane jego opisanie.
PORÓWNANIE – zestawienie dwóch przedmiotów lub zjawisk ze względu na jakąś wspólną im cechę, która stanowi podstawę porównania.
PORÓWNANIE HOMERYCKIE – porównanie bardzo rozbudowane, którego jeden człon jest szczegółowym obrazem, zwykle dotyczy czynów ludzkich zestawianych z zachowaniem zwierząt lub zjawiskami przyrody.
POWTÓRZENIE – wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w obrębie określonego odcinka wypowiedzi.
PYTANIE RETORYCZNE – zdanie ujęte w formie pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi.
SYMBOL – wieloznaczny motyw lub zespół motywów występujący w dziele, będący znakiem treści bezpośrednio nie ujawnionych i mający sygnalizować ich istnienie.
WYKRZYKNIENIE – krótkie zdanie wykrzyknikowe wtrącone w tok wypowiedzi.
WYLICZENIE – polega na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu wszystkich składników pewnego, wskazanego w wypowiedzi zespołu.
ZDROBNIENIE – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu, oznaczający przedmiot mniejszy w stosunku do niego. Jego nazwa stała się podstawą słowotwórczą tego wyrazu.
ZGRUBIENIE – formacja słowotwórcza (rzeczownik, przymiotnik, przysłówek), która odnosi się najczęściej do wyrazu większego niż wyraz oznaczony nazwą podstawową. Może mieć negatywne zabarwienie.

4. Zadania twórcze :
– uczniowie wybierają dowolne definicje i samodzielnie tworzą środki stylistyczne w odniesieniu do dowolnych słów – kluczy np.:
łzy – bolesne, przenikające, piekące, morze łez, ocean cierpienia, suche łzy, maszerujące jak prowadzeni na stracenie, drażniące uśmiechnięte twarze.

5. Zadanie domowe :
Uczniowie wykorzystują efekty pracy, tworząc samodzielne utwory poetyckie.
TEMAT ZADANIA:
W oparciu o wysłuchane fragmenty relacji wyraź swoje uczucia, posługując się mową wiązaną (dowolnym rodzajem wiersza). Wykorzystaj środki stylistyczne wypracowane podczas lekcji,
– uczniowie przypominają terminy:
PODMIOT LIRYCZNY – osoba mówiąca w wierszu.
WIERSZ BIAŁY – nie posiada rymów na końcu wersów.
WIERSZ SYLABICZNY – posiada taką samą ilość sylab w każdym wersie, ma stały akcent padający na przedostatnią sylabę w wersie. Jeżeli wers ma więcej niż osiem sylab, to występuje w nim średniówka. Zazwyczaj pisany jest 13-zgłoskowcem lub 11-zgłoskowcem.
WIERSZ SYLABOTONICZNY – utwór z taką samą liczbą sylab w wersie, podobnie jak w przypadku wiersza sylabicznego. Jest bardziej zrytmizowany – wynika to z równomiernie rozłożonych akcentów (akcenty w kolejnych wersach są w tych samych miejscach).
WIERSZ WOLNY – nie opiera się na zgodności liczby sylab czy akcentów w wersie. Wersy mogą być różnej długości, często stosowana jest przerzutnia, rymy tworzone poprzez powtarzające się wersy.
WIERSZ TONICZNY – typ wiersza, w którym liczba sylab w wersie nie musi być jednakowa, natomiast musi być jednakowa liczba akcentów. Ich rozkład nie jest stały.
WIERSZ STROFICZNY – każdy, w którym występuje podział na strofy/zwrotki. Oznacza to, że wersy zostały związane w równe fragmenty o zamkniętej budowie.
WIERSZ STYCHICZNY – każdy wiersz zbudowany z ciągu wersów, ale bez podziału na strofy.
RYMY:
Dokładne – pełne współbrzmienie głosek.
Niedokładne – przybliżone brzmienie głosek.
Gramatyczne – współbrzmią wyrazy będące takimi samymi częściami mowy.
Żeńskie – rymują się wyrazy mające więcej niż jedną sylabę; rym 1,5-sylabowy.
Męskie – rymują się wyrazy jednosylabowe.
UKŁAD RYMÓW:
PARZYSTE (sąsiadujące): aabb,
PRZEPLATANE (krzyżowe): abab,
OKALAJĄCE : abba
RYTMICZNA BUDOWA WIERSZA – stała liczba sylab w wersach (w wierszu sylabicznym), stała liczba sylab wraz z jednakowym uporządkowaniem akcentów (w wierszu sylabotonicznym), stała liczba akcentów (w wierszu tonicznym), regularne występowanie średniówki, rymów.